Rak prostaty (zwany również rakiem gruczołu krokowego lub rakiem stercza) to niekontrolowany wzrost liczby komórek wykazujących cechy złośliwości. Z raportu Krajowego Rejestru Nowotworów (2014) wynika, że w Polsce jest on drugim (po raku płuca)najczęściej występującym nowotworem u mężczyzn. Zachorowalność na raka prostaty wynosi około 9 tys. przypadków rocznie, a śmiertelność - blisko 4 tys. Przebieg choroby nie zawsze wygląda tak samo – u jednych choroba postępuje powoli, u innych dochodzi do zajęcia tkanek otaczających stercz oraz do powstania przerzutów. Najczęściej, rak prostaty początkowo rozwija się bezobjawowo, a od pojawienia się pierwszych komórek nowotworowych do wystąpienia widocznych symptomów nowotworu może upłynąć nawet kilkanaście lat.
Kto choruje na raka prostaty?
Częstość występowania raka prostaty wzrasta wraz z wiekiem. Chorobę rozpoznaje się zwykle u mężczyzn po 60. roku życia. U młodszych występuje wyjątkowo rzadko. Ryzyko zachorowania jest ponad dwukrotnie wyższe u mężczyzn, których ojciec lub brat chorował albo choruje na ten nowotwór. Rak prostaty częściej występuje u osób otyłych, stosujących dietę bogatą w tłuszcze pochodzące z wołowiny oraz wysokotłuszczowe pokarmy mleczne. Istotny czynnik związany z jego rozwojem stanowi także palenie tytoniu. Eksperci szacują, że ze względu m.in. na starzenie się społeczeństwa, nowotwór ten będzie pojawiał się coraz częściej.
Najważniejsze objawy
Rak prostaty zwykle przez długi czas przebiega bezobjawowo albo powoduje jedynie nieznaczne dolegliwości przypominające objawy typowe dla łagodnego rozrostu gruczołu krokowego, do których należą częste oddawanie moczu lub trudności w jego oddawaniu.
W sytuacji, gdy dochodzi do powiększenia samego narządu oraz zajęcia otaczających tkanek, mogą wystąpić takie objawy jak: krwiomocz, uczucie pieczenia przy oddawaniu moczu, bóle w podbrzuszu, nietrzymanie moczu, zaburzenia wzwodu, bóle okolicy lędźwiowej i krocza oraz obecność krwi w spermie.
Diagnoza raka prostaty
Podstawowymi metodami stosowanymi przy rozpoznaniu raka gruczołu krokowego są: wywiad lekarski, badanie przez odbytnicę (łac. per rectum), określenie stężenia PSA. Stopień zaawansowania raka, od którego m.in. zależy wybór metody leczenia, określa się na podstawie badań obrazowych, np. ultrasonografii przezodbytniczej gruczołu krokowego – TRUS, rezonansu magnetycznego prostaty (MRI), scyntygrafii kości, zdjęcia rentgenowskiego klatki piersiowej.
Wywiad lekarski
Zebranie dokładnego wywiadu przez lekarza jest ważne przy rozpoznawaniu choroby, ale w przypadku raka gruczołu krokowego, gdzie dolegliwości czasami nie są charakterystyczne, ma on szczególne znaczenie. Oprócz szczegółowych danych dotyczących stanu zdrowia pacjenta i zaobserwowanych przez niego objawów, lekarz pyta pacjenta o występowanie chorób nowotworowych w rodzinie (m.in. raka prostaty występującego u ojca lub braci).
Badanie per rectum
To ważne badanie wykonywane najczęściej przez urologa lub lekarza rodzinnego polega na ocenie gruczołu krokowego palcem przez odbytnicę. Jest to możliwe dzięki anatomicznemu położeniu prostaty, która przylega bezpośrednio do ściany odbytnicy. Ta prosta i bezbolesna metoda pozwala określić wielkość i spoistość prostaty oraz wykryć zmiany takie, jak stwardnienia czy grudki, które mogą odpowiadać skupiskom komórek nowotworowych.
Oznaczanie PSA we krwi
PSA jest białkiem wytwarzanym przez komórki gruczołu krokowego. Jego podwyższone stężenia we krwi nie jest jednoznaczne z rozpoznaniem raka, choć może być sygnałem choroby nowotworowej. W Polsce za górną granicę normy stężenia PSA przyjmuje się
4 mg/ml.
Ultrasonografia przezodbytnicza prostaty (ang. TRUS)
To metoda obrazowania, w której wykorzystywane są ultradźwięki wnikające w głąb tkanek i odbijane od nich w różny sposób, w zależności od budowy poszczególnych struktur. TRUS pozwala na analizę objętości narządu i pomaga w rozpoznaniu zmian patologicznych, w tym zapalnych i nowotworowych. Przy podejrzeniu zmian nowotworowych, lekarz zaleca wykonanie biopsji prostaty pod kontrolą USG.
Rezonans magnetyczny (MRI)
Jest najbardziej czułym badaniem oceniającym gruczoł krokowy. Wykonuje się go z wykorzystaniem tzw. cewek (źródeł promieniowania) zewnętrznych lub wewnętrznych. Rezonans magnetyczny prostaty nie tylko pozwala na ocenę budowy gruczołu krokowego, ale umożliwia też określenie obszarów budzących podejrzenie w kierunku raka oraz ocenę ich agresywności.
Biopsja prostaty
Biopsję prostaty wykonuje się, gdy wyniki stężenia PSA są nieprawidłowe, a lekarz w badaniu per rectum wykrył nieprawidłowości. Polega ona na pobraniu niewielkich wycinków prostaty do badania mikroskopowego, umożliwiających ewentualne rozpoznanie raka gruczołu krokowego. W wyniku biopsji lekarz określa typ nowotworu oraz podaje tzw. skalę Gleasona, która określa nieprawidłowości budowy komórek nowotworowych i jest jednym z ważniejszych parametrów bezpośrednio korelujących z rokowaniem choroby. W oparciu o wynik biopsji prostaty, który jest jednym z ważniejszych elementów w ocenie agresywności raka, pacjentowi proponowane jest dalsze postępowanie.
Scyntygrafia kości u pacjentów z podejrzeniem przerzutów
W przypadku podejrzenia przerzutów nowotworowych do kości wykonuje się badanie scyntygraficzne. Polega ono na uzyskaniu przy pomocy niewielkich dawek izotopów promieniotwórczych (radioznaczników) obrazu kości oraz ocenie ich stanu. Po podaniu niewielkiej ilości znacznika układ kostny oceniany jest przy pomocy specjalnej kamery (scyntygrafu). Wprowadzone do krwiobiegu radioznaczniki, gromadzą się w miejscach, w których odbywa się intensywny proces jednoczesnego tworzenia i zanikania tkanki kostnej.
Leczenie raka prostaty
Wybór metody leczenia raka prostaty zależy przede wszystkim od stopnia zaawansowania choroby, jej złośliwości oraz ogólnego stanu zdrowia pacjenta. W uroonkologii coraz popularniejsze staje się stosowanie terapii „szytej na miarę”, w której diagnostyka i leczenie dopasowane są do indywidualnych potrzeb pacjenta.
Zasadniczo leczenie nowotworu gruczołu krokowego dzielimy na dwa rodzaje:
- radykalne – gdy celem jest całkowite wyleczenie pacjenta
- paliatywne – gdy nie da się uzyskać całkowitego wyleczenia, ale można istotnie wydłużyć czas życia pacjenta i poprawić jego komfort
Każda z przedstawionych poniżej metod ma swoje zalety i ograniczenia. Decyzję, którą z nich należy zastosować podejmuje pacjent wraz z lekarzem po przedstawieniu zarówno możliwych do uzyskania korzyści, jak i związanych z nią zagrożeń.
Leczenie chirurgiczne (prostatektomia radykalna)
W przypadku nowotworu o niewielkim stopniu zaawansowania można uzyskać całkowite wyleczenie, usuwając prostatę w całości. Zabieg ten, wykonywany jest przez urologa i najczęściej stosowany jest wtedy, guz nie rozrósł się jeszcze poza narząd, stężenie PSA nie jest zbyt wysokie (poniżej 20,00 ng/ml), a ogólny stan zdrowia pacjenta pozwala na przeprowadzenie takiej operacji. U wybranych osób, gdy choroba jest bardziej zaawansowana, istnieje możliwość przeprowadzenia operacji ale wówczas jest ona jednym z etapów złożonego leczenia onkologicznego.
Radioterapia
To dobre rozwiązanie dla mężczyzn, u których z różnych powodów zdrowotnych np. chorób serca, niewskazany jest zabieg operacyjny. Radioterapię można także stosować u pacjentów, u których rak przekroczył torebkę narządu tzn. rozrósł się poza prostatę. Wyróżnia się dwa rodzaje radioterapii: teleradioterapię, gdy źródło promieniowania znajduje się na zewnątrz pacjenta oraz brachyterapię, gdy źródło promieniowania umieszczone jest, za pomocą specjalistycznego sprzętu, czasowo lub na stałe bezpośrednio w prostacie.
Hormonoterapia
Ten rodzaj leczenia polega na zablokowaniu produkcji męskich hormonów płciowych (androgenów) lub/i blokowania ich działania w organizmie. Hormonoterapię stosuje się w sytuacji rozpoznania nowotworu w tzw. fazie uogólnionej (występowanie licznych przerzutów). Wykorzystuje się ją też jako leczenie uzupełniające u wybranych chorych poddanych radioterapii oraz u pacjentów, u których nie można zastosować leczenia operacyjnego lub naświetlań. Wyróżniamy hormonoterapię chirurgiczną, czyli operacyjne usunięcie jąder, będących głównym źródłem testosteronu oraz farmakologiczną, której zadaniem jest zatrzymanie produkcji testosteronu w jądrach i/lub zablokowanie jego w komórkach raka.
Chemioterapia
W przypadku, w którym choroba rozwija się pomimo prowadzonego prawidłowo leczenia hormonalnego, mówimy o tzw. oporności na kastrację, koniecznej staje się wdrożenie kolejnej metody leczenia, którą jest chemioterapia. Polega ona na podawaniu pacjentom kombinacji leków zwalczających komórki nowotworowe.
Przerzuty do kości w raku prostaty
Rak prostaty może dawać przerzuty do różnych narządów. Szczególnie ma on tendencję do rozprzestrzeniania się do okolicznych węzłów chłonnych oraz kości: kręgosłupa, miednicy, żeber oraz kości ramion i udowych. Najczęstszym objawem rozsiewu są dolegliwości bólowe oraz złamania patologiczne, czyli takie do których nie dochodzi u zdrowych osób. Przerzuty komórek nowotworowych do kości najczęściej rozpoznawane są przy pomocy konwencjonalnych zdjęć rentgenowskich, scyntygrafii kości, tomografii komputerowej lub rezonansu magnetycznego.
Jednym ze sposobów leczenia tego rodzaju przerzutów jest stosowanie bisfosfonianów, czyli leków wpływających na zaburzenia metabolizmu w kościach wywołanych przez nowotwór. Inną formą terapii jest radioterapia, czyli ich naświetlanie. Może się ona odbywać poprzez naświetlanie kości z zewnętrznych źródeł promieniowania (klasyczna radioterapia) albo podawanie tzw. radioizotopów, czyli preparatów zawierających pierwiastki promieniotwórcze, które dzięki temu, że gromadzą się w kościach mogą bezpośrednio oddziaływać na nowotwór. W zależności od rodzaju zastosowanego leczenia, wykorzystuje się w nim różne rodzaje promieniowania. W przypadku naświetleń ze źródeł zewnętrznych stosowane jest promieniowanie gamma. Naświetla się wówczas jedno lub kilka miejsc powodujących istotne doznania bólowe lub obszary zagrażające złamaniem patologicznym.
W przypadku radioizotopów, głównymi preparatami stosowanymi w leczeniu raka prostaty są izotopy dwóch pierwiastków – strontu oraz samaru, które emitują promieniowanie beta. Od niedawna istnieje również możliwość stosowania jeszcze jednego preparatu, którym jest izotop radu, emitujący promieniowanie alfa. Ma ono znacznie mniejszy zasięg niż promieniowanie beta, dzięki czemu stopień uszkodzenia szpiku i związanych z tym powikłań hematologicznych, może być dużo mniejszy. W przeprowadzonych ostatnio badaniach klinicznych, lek ten nie tylko opóźniał występowanie tzw. zdarzeń kostnych, ale zaobserwowano też wydłużenie czasu przeżycia pacjentów - pacjenci z rakiem prostaty, którzy otrzymywali rad żyli ponad 3 miesiące dłużej niż ci, którzy go nie otrzymywali. Niezależnie od leków stosowanych z powodu przerzutów do kości, pacjenci z rakiem prostaty przez cały czas powinni otrzymywać inne przeciwnowotworowe leczenie (hormonoterapia czy chemioterapia).