Profesjonalna diagnostyka chorób osób starszych

Część I

dr Joanna Plak

Profesjonalna diagnostyka chorób osób starszych, czyli całościowa ocena geriatryczna to: „wielokierunkowy, zintegrowany proces diagnostyczny, którego celem jest ustalenie zakresu zaburzenia dobrostanu, ustalenia priorytetów leczniczo-rehabilitacyjnych, potrzeb i możliwości zapewnienie dalszego leczenia/rehabilitacji/opieki; określenie zdolności osoby starszej do samodzielnego funkcjonowania oraz ustalenie potrzeb zdrowotnych, psychologicznych i socjalnych osoby w wieku podeszłym” (Maria Kołomecka). 

Diagnostyka powinna być prowadzona przez zespół specjalistów, w którego skład wchodzą: lekarz, pielęgniarka, pracownik socjalny, jak również psycholog i specjalista zajmujący się rehabilitacją.

Omawiany proces diagnostyczny obejmuje ocenę:

®    stanu czynnościowego (samodzielność/sprawność pacjenta),

®    stanu fizycznego,

®    stanu umysłowego

®    socjalno-środowiskową.

W niniejszym artykule zostaną omówione podstawowe metody (narzędzia diagnostyczne) służące ocenie poszczególnych obszarów funkcjonowania osoby starszej.

Ocena stanu czynnościowego

Do oceny stanu czynnościowego pacjenta służą takie narzędzia diagnostyczne, jak:

®    skala KATZA (ADL)

®    skala Lawtona (IADL)

®    skala Barthel

Skala Katza, czyli skala oceny podstawowych czynności życiowych pozwala ocenić zdolność pacjenta do samodzielnego funkcjonowania. Im mniej punktów zostanie osiągniętych, tym bardziej dana osoba wymaga pomocy innych w wykonywaniu podstawowych czynności w życiu codziennym

Skala Katza służy do oceny samodzielności pacjenta w wykonywaniu takich czynności jak:

1. Kąpanie się
2. Ubieranie i rozbieranie się
3. Korzystanie z toalety
4. Wstawanie z łóżka i przemieszczanie się na krzesło
5. Jedzenie
6. Kontrolowane wydalanie moczu i stolca

Za każdą odpowiedź: wykonuje samodzielnie przyznawany jest 1 punkt. Uzyskanie 5-6 punktów oznacza, że dana osoba jest samodzielna; uzyskanie 2 i mniej punktów oznacza znaczną niesprawność

Skala Lawtona służy do oceny złożonych czynności życia codziennego.

Pacjent odpowiada na 8 pytań. Maksymalna liczba punktów wynosi 24 (w każdym pytaniu można uzyskać od 1 do 3 punktów, 3 punkty za odpowiedź: wykonuję daną czynność  bez pomocy, 2 – z niewielką pomocą, 1- nie jestem w stanie wykonać danej czynności samodzielnie). Badanie powtarza się w pewnym odstępie czasowym, by ocenić czy nastąpił spadek liczby osiągniętych punktów i tym samym pogorszenie stanu ogólnego chorego.

Pytania wykorzystywane w skali Lawtona brzmią następująco:

1. Czy potrafisz korzystać z telefonu
2. Czy jesteś w stanie dotrzeć do miejsc położonych dalej niż trasa Twojego spaceru
3. Czy kupujesz artykuły spożywcze, wychodząc z domu
4. Czy przygotowujesz sobie posiłki
5. Czy wykonujesz prace domowe
6. Czy majsterkujesz,  robisz pranie
7. Czy przygotowujesz i przyjmujesz leki
8. Czy gospodarujesz pieniędzmi

Skala Barthel służy do oceny sprawności chorego i jest stosowana przy kwalifikowaniu chorych do pobytu w placówkach opiekuńczych.

Osoba, która uzbiera od 86 do 100 punktów jest osobą „lekko niesprawną”, od 21 do 85 punktów oznacza stan „średnio ciężki” , do 20 punktów – ciężki. Narodowy Fundusz Zdrowia finansuje pobyt osób, które osiągną maksymalnie 40 punktów w skali Barthel.

Ocenie podlega 10 poniższych czynności, punktowanych w następujący sposób: 0 – brak samodzielności, 5 – wymaga pomocy, 10- samodzielność.

1. Spożywanie posiłków
2. Przemieszczanie się z łóżka na krzesło i z powrotem, siadanie
3. Utrzymywanie higieny osobistej
4. Korzystanie z toalety
5. Mycie, kąpiel całego ciała
6. Poruszanie się po płaskich powierzchniach
7. Wchodzenie i schodzenie po schodach
8. Ubieranie się i rozbieranie
9. Kontrolowanie zwieracza odbytu
10. Kontrolowanie zwieracza pęcherza moczowego

Ocena stanu fizycznego

Do oceny stanu fizycznego pacjenta służą takie narzędzia diagnostyczne, jak:

®    Skala niewydolności krążenia wg NYHA

®    Skala TINETTI

®    Skala Nortona

®    MNA – ocena stanu odżywiania

Skala NYHA służy do klasyfikacji stopnia nasilenia objawów przewlekłej niewydolności serca. W zależności od stopnia nasilenia objawów, pacjent zaliczany jest do jednej z czterech klas.

I klasa – brak zakłócenia codziennej aktywności w wyniku choroby; nie występują duszności, kołatanie serca, zmęczenie

II klasa – w wyniku choroby codzienna aktywność jest nieznacznie upośledzona; aktywności fizycznej mogą towarzyszyć duszności lub kołatanie serca

III klasa – choroba w znacznym stopniu zakłóca codzienne funkcjonowanie chorego; objawy nie występują przy braku aktywności fizycznej ( w stanie spoczynku)

IV klasa – choroba pozbawia chorych możliwości normalnego funkcjonowania; objawy występują także w stanie spoczynku

Skala TINETTI służy do oceny równowagi i chodu. W wyniku testu można uzyskać maksymalnie 28 punktów (16 w części oceniającej równowagę i 12 w części oceniającej chód). Osiągnięcie poniżej 19 punktów świadczy o wysokim zagrożeniu upadkiem (ryzyko upadku wzrasta pięciokrotnie), wynik pomiędzy 19 a 24 oznacza, ze występuje skłonność do upadków, osiągnięcie powyżej 24 punktów oznacza, że ryzyko upadku jest niskie.

Ocena równowagi – badany siedzi na twardym krześle, bez poręczy. Ocenie podlegają następujące czynności, wykonywane przez badanego:

1. Równowaga podczas siedzenia (0 punktów jeśli pochyla się lub ześlizguje z krzesła, 1 pkt jeśli zachowuje równowagę)
2. Wstawanie z miejsca (0- niezdolny, 1- wstaje pomagając sobie rękami, 2 – wstaje bez pomocy rąk)
3. Próby wstawania z miejsca (0- niezdolny bez pomocy, 1- wstaje, ale potrzebuje kilku prób, 2- wstaje od razu)
4. Równowaga bezpośrednio po wstaniu z miejsca przez pierwsze 5 sekund (0- stoi niepewnie, 1- stoi pewnie, ale podpiera się, 2 – stoi pewnie, bez podparcia)
5. Równowaga podczas stania (0- stoi niepewnie, 1- stoi pewnie ale na szerokiej podstawie lub podpierając się, 2- stoi bez podparcia, ze złączonymi stopami)
6. Próba trącania - trzykrotne trącanie dłonią w klatkę piersiową na wysokości mostka (0- zaczyna się przewracać, 1 – zatacza się, ale utrzymuje pozycję, 2- stoi pewnie)
7. Próba trącania przy zamkniętych oczach badanego (0-stoi niepewnie, 1 – stoi pewnie)
8. Obracanie się o 360 stopni (0- ruch przerywany, 1 – ruch ciągły, 2- zatacza się, chwyta przedmiotów)
9. Siadanie (0-niepewne, 1 – pomaga sobie rękami, 2- pewny ruch)

Ocena chodu – badany stoi obok badającego, idzie wzdłuż pokoju zwykły, krokiem, a następnie szybkim, posługując się laską lub chodzikiem jeśli ich używa na co dzień.

1. Zapoczątkowanie chodu bezpośrednio po wydaniu polecenia (0-wahanie lub kilkakrotne próby ruszenia z miejsca, 1- start bez wahania)
2. Długość i wysokość kroku (A zasięg ruchu prawej stopy: 0 – nie przekracza miejsca stania lewej stopy, 1 – przekracza, 0 – prawa stopa nie odrywa się całkowicie od podłogi, 1 – odrywa się całkowicie; B zasięg ruchu lewej stopy: 0 – nie przekracza miejsca stania prawej stopy, 1 – przekracza, 0 – lewa stopa nie odrywa się całkowicie od podłogi, 1 – odrywa się całkowicie)
3. Symetria kroku (0 – długość kroku obu stóp nie jest jednakowa. 1 – długość kroku obu stóp wydaje się równa)
4. Ciągłość chodu (0- zatrzymywanie się pomiędzy poszczególnymi krokami, brak ciągłości chodu, 1 – chód wydaje się ciągły)
5. Ścieżka chodu oceniana na odcinku około 3 metrów (0-wyraźne odchylenie od toru, 1 – niewielkie odchylenie lub korzystanie  z przyrządów pomocniczych, 2 – prosta ścieżka, bez pomocy)
6. Tułów (0-wyraźne kołysanie lub korzystanie z przyrządów pomocniczych, 1 – brak kołysania, ale zginane są kolana lub plecy, 2 brak zginania kolan, pleców, nie korzysta z przyrządów pomocniczych)
7. Pozycja podczas chodzenia (0- rozstawione pięty, 1 – pięty prawie się stykają w trakcie chodzenia)

Koniec części I